مقاله پیرامون مشاوره

وشاوِرهم فِي‌الاَمر فَاذا عزَمت فَتوکَّل عَلي‌الله اِنَّ اللهَ يُحب المُتوکِلين؛ آل عمران/159
والَذِين استَجابوا لِربِّهم و اَقاموا الصَلاه و اَمرهُم شُوري بينهم و مِمّا رَزقناهم يُنفقون؛ شوري/38
«ﺭﺃﻱ ﺍﻟﺮﺟﻞ ﻋﻠﻲ ﻗﺪﺭ ﺗﺠﺮﺑﺘﻪ» ﺍﺭﺯﺵ ﻫﺮ ﺭﺃﻱ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺍﺭ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺭﺃﻱ ﺍﺳﺖ.
«ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺣﺮّﺍً ﻣﺘﺪﻳّﻨﺎً ﺻﺪﻳّﻘﺎً ﻭ ﺍﻥ ﺗﻄﻠﻌﻪ ﻋﻠﻲ ﺳﺮّﻙ» ﺑﺎ ﺍﻓﺮﺍﺩﻱ ﻣﺸﻮﺭﺕ ﻛﻦ ﻛﻪ ﺭﺍﺳﺘﮕﻮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻭ ﻭﺍﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻭ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺭﺍﺯ ﺧﻮﺩ ﺁﮔﺎﻩ ﻛﻦ ﺗﺎ ﺑﺘﻮﺍﻧﺪ ﺭﺃﻱ ﺟﺎﻣﻊ ﻭ ﻛﺎﻣﻞ ﺍﺭﺍﺋﻪ ﺩﻫﺪ.
«ﻣﺸﺎﻭﺭﺓ ﺍﻟﻌﺎﻗﻞ ﺍﻟﻨﺎﺻﺢ ﺭﺷﺪ ﻭ ﻳﻤﻦ ﻭ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻣﻦ ﺍﻟﻠّﻪ» ﺩﺭ ﻣﺸﻮﺭﺕ ﺑﺎ ﻋﺎﻗﻞ ﺧﻴﺮﺧﻮﺍﻩ ﺭﺷﺪ ﻭ ﺑﺮﻛﺖ ﻭ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺍﻟﻬﻲ ﺍﺳﺖ.
«ﺷﺎﻭﺭ ﻓﻲ ﺍﻣﻮﺭﻙ ﻣﻦ ﻓﻴﻪ ﺧﻤﺲ ﺧﺼﺎﻝ...» ﺩﺭ ﻛﺎﺭﻫﺎﻱ ﺧﻮﺩ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ﻣﺸﻮﺭﺕ ﻛﻦ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻭ ﭘﻨﺞ ﺧﺼﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ: ﻋﻘﻞ، ﻋﻠﻢ، ﺗﺠﺮﺑﻪ، ﺧﻴﺮﺧﻮﺍﻫﻲ ﻭ ﺗﻘﻮﺍ.

مؤمنان کسانی هستند که برای هر کارى که مى‌‌‏‌خواهند انجام دهند، در باره آن مشورت مى‌‏کنند؛ برای به دست آوردن و استخراج رأى صحیح، دقت به عمل مى‌‏آورند، و به این منظور به صاحبان عقل مراجعه مى‏‌کنند.

اصولاً مردمى که کارهاى مهم خود را با مشورت و صلاح ‏اندیشى یکدیگر انجام می‌دهند، و صاحب‌‏نظران آنها به مشورت می‌‌‏‌نشینند، کمتر گرفتار لغزش مى‌‌‏شوند. بر عکس افرادى که گرفتار استبداد رأى هستند و خود را بى‌نیاز از افکار دیگران مى‌‏دانند- هر چند از نظر فکرى فوق العاده باشند- غالباً گرفتار اشتباهات بزرگی مى‌‌‏شوند. از این گذشته استبداد رأى، شخصیت مردم را از بین برده، افکار را متوقف مى‌‌‌‏سازد، و استعدادهاى آماده را نابود مى‌‌‏‌کند، و به این ترتیب بزرگ‌‌ترین سرمایه‌‏‌هاى انسانى یک ملت از دست مى‌‌‌‏رود.


«إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ خِیَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ سُمَحَاءَکُمْ وَ أَمْرُکُمْ شُورَى بَیْنَکُمْ فَظَهْرُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ بَطْنِهَا وَ إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ شِرَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ بُخَلَاءَکُمْ ْ فَبَطْنُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ ظَهْرِهَا»؛[9] 


پیامبر اکرم(ص) :

«ما شقى عبد قطّ بمشورة و ما سعد باستغناء برأی‏»

،[8]هیچ‌کس هرگز با مشورت بدبخت و با استبداد رأى، خوشبخت نشده است.

2. همچنین حضرتش فرمود:
3. [10] کسى که استبداد به رأى داشته باشد، هلاک مى‌‏شود و کسى که با افراد بزرگ مشورت کند در عقل آنها شریک شده است.

4. امام صادق(ع) فرمود: مشورت کردن با مردم خوب و اهل علم، مثل تفکّر کردن در آفرینش آسمان‏ها و زمین و فناى آسمان و زمین است که چگونه هر کدام بى‏قید و ستون به جاى خود ایستاده‌‏اند.

 یعنى چنان‌که فکر کردن در اینها باعث شنا کردن در دریاهاى نور معرفت الهى است، و موجب زیاد شدن یقین به وجود خالق حکیم می‌شود،
همچنین مشورت کردن با مؤمنان هم، موجب حصول یقین در کارها و باعث بر طرف شدن شک و تردید در شغل‌ها و عمل‌ها است.[11]

ویژگی‌های مشاوران

امام صادق(ع) در باره شرایط و ویژگی‌های مشاوران فرمود: در کارهاى خود - که از نظر دین نیز جایز باشد- با کسى مشورت کن که در او این ویژگی‌ها باشد.
1. از عقل و اندیشه پاک و روشنى برخوردار باشد؛ یعنی کسی باشد که صلاح و فساد امور را مى‌‏فهمد.
2. داراى علم و دانش باشد.
3. دارای تجربه باشد.
4. در او روحیه خیرخواهی باشد؛ یعنی با خلوص نیت و صفای باطن در باره مسائل جامعه نظر ‌دهد.
5. با تقوا باشد؛ یعنی از محرمات و تمایلات نفسانى خوددارى ‏‌کند، صاحب تقوا و خویشتن‌‏دار باشد.[12]

بدیهی است که با هرکس نمی‌توان مشاوره نمود، و هر فردی صلاحیت ندارد تا طرف مشورت قرار گیرد؛ زیرا گاه آنها نقاط ضعفى دارند که مشورت با آنها مایه بدبختى و عقب افتادگى است، چنان‌که على(ع) در منشوری که برای مالک اشتر -هنگام نصبش به استانداری مصر- می‌نویسد، یاد آور می‌شود که در کارها و امور مربوط به اجتماع و مردم،

از مشورت با سه طایفه پرهیز کن:

1. افراد بخیل: «وَ لَا تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلًا یَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِ وَ یَعِدُکَ الْفَقْرَ»؛[13] با افراد بخیل مشورت نکن؛ زیرا ترا از بخشش و کمک به دیگران بازمى‌‏دارند و از فقر مى‌‏ترسانند.

2. افراد ترسو: «وَ لَا جَبَاناً یُضْعِفُکَ عَنِ الْأُمُورِ»؛[14]همچنین با افراد ترسو مشورت مکن؛ زیرا آنها ترا از انجام کارهاى مهم بازمى‌‏دارند.

3. انسان‌های حریص و طماع: «وَ لَا حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ بِالْجَوْر»؛[15] نیز افراد حریص را مشاور انتخاب نکن که آنها براى جمع آورى ثروت و یا کسب و مقام، ستم‌گرى را در نظر تو جلوه مى‏‌دهند.

امام صادق(ع) می‌فرماید: «وَ لَا تُشَاوِرْ مَنْ لَا یُصَدِّقُهُ عَقْلُکَ وَ إِنْ کَانَ مَشْهُوراً بِالْعَقْلِ وَ الْوَرَعِ »[16] با کسى که عقل و قلب تو نمى‏‌تواند او را تصدیق کند؛ مشورت مکن، اگر چه در میان مردم با عقل و هوش و پرهیزکار شناخته شود.


ت کردى؛ با نظرش مخالفت نکن، اگر چه بر خلاف نظر و رأى تو اظهار عقیده نماید؛ زیرا که نفس انسان از قبول حق خوددارى مى‌‏کند، و حاضر نیست حقیقت را بپذیرد؛ از این‌رو مخالفت کردن با نفس، در برابر مخالفت با حقایق بهتر است.


از این‌رو پیامبر اکرم(ص) می‌‌فرماید: « ما من رجل یشاور أحدا إلا هدی إلى الرشد»؛[7] هیچ‌کس در کارهاى خود مشورت نمى‌‌‏کند، مگر این‌‌که به راه راست و مطلوب هدایت مى‌‌‏شود.

هنگامی که مورد مشورت قرار گرفتید از هیچ‌گونه خیرخواهى فروگذار نکنید که خیانت در مشورت، یکى از گناهان بزرگ محسوب مى‌‏شود. این حکم حتی در باره غیر مسلمانان نیز ثابت است؛ یعنى اگر انسان، پیشنهاد مشورت را از غیر مسلمانى بپذیرد، حق ندارد در مشورت، نسبت به او خیانت کند و غیر از آنچه تشخیص مى‌‏دهد به او اظهار نماید.

در رساله حقوق که از امام سجاد(ع) آمده است:

«وَ أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَشِیرِ فَإِنْ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ رَأْیاً حَسَناً أَشَرْتَ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْ لَهُ أَرْشَدْتَهُ إِلَى مَنْ یَعْلَمُ وَ حَقُّ الْمُشِیرِ عَلَیْکَ أَنْ لَا تَتَّهِمَهُ فِیمَا لَا یُوَافِقُکَ مِنْ رَأْیِه»؛[17]
 حق کسى که از تو مشورت مى‌‌‏خواهد این است که اگر عقیده و نظر مناسبى دارى در اختیار او بگذارى و اگر در باره آن کار، چیزى نمى‌‏‌دانى، او را به سمت کسى راهنمایى کنى که می‌‌داند، و اما کسى که مشاور تو است این حق را بر گردنت دارد تا در آنچه با تو موافق نیست، او را متهم نسازى.